Hiện tượng Facebook: Ngôn ngữ đang giãy chết?

“In the beginning was the Word.” (John I)

Ở đầu thế kỷ trước, con người ngôn ngữ tây phương, như là một hiện tượng nhân văn sau cùng, được khai sinh.  Ở giờ phút bắt đầu đó, hắn tuyên bố rằng tất cả các vấn nạn tôn giáo và triết học chỉ là vấn đề của ngôn ngữ.  Không hề có vấn đề chân lý tự bản chất – những câu hỏi và khúc mắc siêu hình, nhìn kỹ ra, chẳng qua là sự hiểu lầm về ngôn từ.  Ngôn ngữ bắt đầu tất cả.  Và cũng chính ngôn ngữ sẽ chấm dứt toàn diện các hiện tượng nhân văn.

Chúng ta hãy nhìn lại.  Con người xưa cũ mang ý chí lập danh, nay hắn chỉ muốn lập ngôn.  Hắn thấy được rằng nhân loại sống chết theo ngôn từ.  Nói như Foucault thì con người chỉ biết yêu sau khi đọc văn chương về yêu đương. Văn thơ làm say đắm, tạo nên hình ảnh, thần tượng.  Những thế hệ kế tiếp viết tuyên ngôn và xách động cách mạng.  Biết bao tầng lớp thanh niên đã bỏ nhà, gia đình bà con thân thích, lên đường đi vào cõi máu xương gian khổ vì tiếng gọi của khái niệm ngôn từ.  Ngôn từ sáng tạo.  Ngôn từ huỷ diệt.  Văn chương nâng cao tinh thần và đày đọa ý chí.  Ngôn ngữ và văn chương là cơn sóng cho con thuyền hiện hữu đi qua biển thế gian vô cùng.

Con người là con vật biểu tượng.  Ngôn ngữ không những chỉ là biểu tượng – mà là của những nhánh cây xa cành từ một gốc rễ huyền nhiệm sâu xa.  ”Tự khởi thuỷ là ngôi Lời (the Word). Chân lý đã được hình thành và trở nên thực thể, ngôi Lời trở nên thân xác, và ngôi Lời chính là Chân Lý sống giữa chúng ta, mà chúng ta không biết” (John I). Và khi mà chân lý đến với những cá nhân khao khát tinh thần “quây quần bên nhau”  lắng nghe vị thầy phát ngôn về sự Thật (Vedas), mỗi lời nói của vị Thầy chính là Chân lý.  Đạo chính là Lời – là “Logos.”

Thế giới của ngôi Lời có rất ít lời nói.  Con người ở đó chỉ nói khi có người biết lắng nghe.  Trong sinh hoạt của cuộc sống hằng ngày, thiên nhiên nói và ca hát cho nhân loại. Khi mở miệng nói, người ta chỉ muốn đối thoại với Trời và Đất.  Con người ít nói chuyện với nhau nếu không cần thiết – vì càng nói thì giữa người và người sự hiểu lầm càng tăng cao.  Im lặng, vì thế, là phương cách thông hiểu phổ quát cho gia đình và tập thể.

Cho đến khi nhân loại chuyển sang một thời quán mới của tâm thức, văn viết xuất hiện và dần dần chiếm vai trò của văn nói.  Nhưng con người cũng chỉ sử dụng văn tự, chữ viết, cho những nguyên tắc đạo lý sâu xa và vĩnh hằng -   còn những gì liên quan đến chuyện thường nhật thì chỉ sử dụng tới lời nói mà không cần văn bản, ấn ký.  Văn viết là chiếc cầu của ngôi Lời, bắt nhịp từ Đạo lý, qua sự thuyết giảng và “quây quần lắng nghe,” đến một thế giới văn nói chỉ quan tâm đến những vấn đề truyền thông hằng ngày.  Nhưng khi chữ viết đã trở nên quá phổ biến, con người ngôn ngữ đã trở nên những trí thức vốn sống nhiều về lý tính qua chữ viết.  Người có học, từ đó, theo giòng thời gian càng viết nhiều hơn là nói, đọc nhiều hơn là nghe.  Cái học từ đó đồng nghĩa với cái đọc.

 

Tuy nhiên, vốn là con người sống giữa trần gian, kẻ đọc sách đối diện với một khoảng trống không mới.  Đó là sự trống vắng giữa hai bờ của sách vở, vốn viết về chuyện lâu dài, sâu xa, đối với những mẫu đàm thoại hằng ngày trong cuộc sống đời thường.  Đây là lúc một chiếc cầu truyền thông mới xuất hiện: Báo chí. Và gần đây hơn là các mạng xã hội online – như Facebook (FB).

Khi từ giã thế giới tư tưởng từ sách vở, người thành phố thời nay thay vào khoảng trống đó bằng báo chí.  Khi hắn từ giã làng xóm ở nông thôn với thiên nhiên để lên thành thị sống trong khung cảnh nhân tạo, tình yêu trần gian đã trở nên niềm đam mê báo chí.  Mỗi trang báo là một ly cà phê đánh thức tri thức và tình cảm về với một thực tại đang đi qua mà chính hắn không muốn dấn thân trực tiếp.  Khi đọc báo, hắn chỉ tiếp xúc với biến cố trần gian qua ký hiệu ngôn ngữ in trên giấy.  Thân xác của người đọc báo chỉ tiếp xúc với hiện tượng bằng hai cơ năng của tay cầm tờ báo và mắt để đọc.  Trong tất cả lục năng tạo nên hiện tượng, tờ báo chỉ cần “sắc” và “pháp” và lại bỏ ra ngoài “thanh, hương, vị, xúc.”  Thế gian được người đọc báo tiêu thụ qua ngôn ngữ một cách thụ động. Để rồi người thành thị mỏi mệt với phố chợ, với báo giấy, hắn trở nên cô đơn để chuyển qua đời sống online với các mạng lưới xã hội. FB trở nên thực tế trần gian cho con người thành thị bây giờ. Nói ngắn gọn:  FB chính là thế gian.  Lòng khát sống với thế gian này chính là ý chí muốn trang trải tâm tư vào từng khung FB.

Nhưng thế gian mà FB dọn ra cho độc giả là một mặt hồ nông nỗi, lung linh phản chiếu rất mơ hồ một thực tại không có chiều sâu – chỉ vì ngôn ngữ của các tâm hồn duy phản ứng (reactive souls) chỉ phản ảnh một hiện tượng ngôn ngữ không có nội dung nguyên lý lâu dài vượt qua khỏi tính bất thường và giảo hoạt của biến cố và cảm nhận cá nhân nhất thời.  Mỗi post trên FB là một hoạt cảnh cho một thực tại tuỳ theo góc cạnh tiếp thu và sự trình bày của người tham dự.  FB của ai thì ngôn ngữ đó.  Ngôn ngữ nào, thực tại đó.  Con người ngôn ngữ của FB thời nay đánh mất chiều sâu nguyên lý, của ngôi Lời khi hắn đắm chìm vào thế giới online.

Trong thế giới ngày hôm nay, ngôi Lời không có nơi trú ngụ.  Con người báo chí, của FB, của text messaging, twitter, snapchat, đang độc chiếm diễn đàn. Chữ viết và trang báo giấy, cùng chia số phận của sách in, nay cũng đang chết dần mòn. Chữ viết đã xuống ngôi từ lúc nó bị môi trường truyền thông mới của internet hạ bệ.  Khi chữ viết xuất hiện trên màn ảnh vi tính, hay trên điện thoại, nó không còn trang trọng để được tôn trọng.  Nó không có một sự hiện hữu lâu dài như là trên trang sách, trang báo giấy.  Ngôn ngữ báo chí từ internet thì cũng như là lời nói trên điện thoại hay là trên truyền hình.  Chữ nghĩa cứ như gió thổi, như mây bay, như nước chảy qua cầu.  Chúng xuất hiện và chúng tan đi ngay như bèo bọt của không gian ảo tuỳ theo từng cái click của bàn tay nhấn vào con chuột trên mặt bàn.  Thế giới báo chí của internet không những chỉ là ảo, mà là bạc bẽo và vô vị.

Và đó là bản chất của trần gian bây giờ.  Mọi người đều thi nhau nói rất nhiều nhưng không có điều gì đáng để lắng nghe; mọi người thi nhau viết thật nhiều nhưng không có điều gì đáng để đọc. Khi ngôn ngữ không còn nội dung chân lý để chuyên chở, không có cái Đạo để cưu mang, thì tất cả chữ viết của báo chí, dù ở phương tiện nào, rồi cũng bị đi vào phận ảo và bạc.  ”Con chồn có hang, con chim có tổ, nhưng đứa con của con Người (son of Man) – tức là ngôn ngữ – không có nổi chiếc gối để tựa đầu.” (Luke IX).  Người thời nay, khi họ đã không còn tìm kinh sách, đâu còn tin vào lời lẽ, chữ viết của thánh hiền. Chân lý chỉ là ảo tưởng, ít ai còn tin vào chữ Đạo.   Sách vở cũng chẳng mang giá trị nào – huống chi là ngôn ngữ báo chí.

Hễ khi sách vở và báo chí đã không còn là một cưu mang cho lý tưởng, không còn là con đường cho nguyên tắc, không là hiện thân cho ý chí cá nhân và tập thể, thì văn viết đã bị mất chỗ đứng tự trong lòng người đọc.  Nguyên nhân của sự xuống dốc này không phải là vì nội dung, lập trường hay là khả năng của người viết, nhà văn hay nhà báo.  Mà trái lại.  Sách vở và báo chí đã chết khi con người ngôn ngữ thời đại đã không còn tin vào ngôn ngữ nữa.

Cái chết của văn hóa đọc, từ sách vở đến báo chí, và song song với nó là vấn đề tự do báo chí và tư tưởng, ngôn luận – như trường hợp ở Việt Nam bấy lâu nay – phát xuất từ sự sụp đổ giá trị của văn viết.  Khi cả một dân tộc không còn tin vào và coi trọng văn viết thì tự do tư tưởng, ngôn luận, báo chí tự nó chỉ là một trò ảo, để rồi sẽ không có những con người hay tập thể nào chịu dấn thân tranh đấu cho lý tưởng tự do này.

Trong cảnh chợ chiều của nhân loại, khi mà ngôn ngữ đang bày ra tràn ngập nhưng không ai coi trọng chúng nữa, chữ viết dù có cho không cũng không ai thèm nhận.  Ngôn ngữ không còn là biểu tượng và tự chính nó nay đã là hư không.  Văn viết đã mất hồn; văn nói không còn nghĩa. Ngôn ngữ đã chết – vì trong trái tim của nhân loại đương thời thì ngôi Lời đã tắt lửa tự thưở nào.

© Nguyễn Hữu Liêm

© Đàn Chim Việt