Lột xác khỏi chế độ cộng sản để trở nên kỳ diệu

Khi đọc được những thông tin mới nhất về Mông Cổ, tôi không khỏi kinh ngạc.

Lột xác ra khỏi hệ thống cộng sản, xây dựng chế độ dân chủ từ năm 1990, trải qua nhiều biến động khó khăn, trong hơn 20 năm qua đất nước của Thành Cát Tư Hãn đã không ngừng đi lên và sẽ là nền kinh tế phát triển nhanh nhất thế giới trong thập kỷ này.

Theo đánh giá của Ngân hàng Thế giới, trong 5 năm tới, tổng thu nhập quốc dân (GDP) của Mông Cổ sẽ tăng khoảng 50%!

Kỷ niệm

Khởi hành từ ga Bắc Kinh lên phía bắc, trước khi tới Mông Cổ chúng tôi được người phục vụ trên toa tàu Trung Quốc phân phát cho mỗi đứa một gói lớn thức ăn. Đưa thì lấy nhưng không hiểu vì sao. Chúng tôi, những đứa trẻ nhà quê lần đầu tiên đi nước ngoài, ngôn ngữ duy nhất mang theo hành trang là tiếng mẹ đẻ. Sau đó chúng tôi được người phụ trách cho biết thức ăn là của hai ngày đi đường qua Mông Cổ, bởi vì ngoài thủ đô Ulan Bator, cho đến biên giới Liên Xô tàu sẽ chạy liên tục, không dừng lại lấy thực phẩm. Bọn tôi kháo nhau chắc dân Mông Cổ uống sữa dê, ngựa, tanh lắm, ăn thịt sống phơi khô, tóm lại dân Việt Nam sẽ không nuốt nổi. Qua Ulan Bator, chúng tôi tò mò nhìn những cô gái Mông Cổ trên sân ga, chân đi bốt, mắt híp, hai má đỏ au.

Hơn hai ngày đêm băng qua thảo nguyên, sa mạc mênh mông, lác đác có những túp lều của dân du mục và những đàn cừu, ngựa. Mãi sát biên giới Nga mới nhìn thấy một con sông nhỏ.

Mông Cổ nằm lại trong ký ức tôi như thế. Tại Ba Lan, ở thành phố tôi học có vài sinh viên Mông Cổ. Nói chung họ học kém nên dưới ánh mắt của nhóm sinh viên giỏi tụi tôi thường bị coi thường. Thế nhưng tụi tôi ghen với họ, vì chỉ cần cộng kết quả các môn thi chia đều, trên trung bình (điểm 3) là họ được nhà nước Mông Cổ đãi ngộ vé tàu về thăm nhà vào dịp hè; trên điểm 4 được đi máy bay. Mỗi lần trở lại họ mang theo mũ, áo, găng tay da hoặc lông bán kiếm thêm tiền, nên cuộc sống xúng xính hơn tụi tôi nhiều. Du học sinh Việt thuộc loại “cùng đinh”, sống duy nhất bằng tiền học bổng do Ba Lan viện trợ, chuyện về nước thăm nhà chỉ có trong mơ. Nghèo mạt vậy mà tụi tôi còn phải nộp 10% “chống Mỹ cứu nước”! Không dưới một lần tụi tôi khiếu nại, đề nghị đại sứ quán cho biết số tiền đó có thật sự đưa về nước hay không.

Vào thập niên 70 dân số Mông Cổ có khoảng một triệu người. Sinh viên nước ngoài thầm thì với nhau đừng đụng đến các em Mông Cổ mà… bỏ mạng, vì con gái Mông Cổ hay mắc bệnh giang mai do sinh hoạt du mục thiếu vệ sinh, tương lai còn có thể bị triệt nòi giống. Nghe đâu sinh viên Mông Cổ sau khi tốt nghiệp đại học mang được chồng hoặc vợ ngoại quốc về nước còn được trọng thưởng!

Đúng là đồn tầm bậy! Sau hơn 30 năm, dân số Ba Lan và vài nước châu Âu văn minh khác hoặc tăng không đáng kể, hoặc giẫm chân tại chỗ, đa số sụt giảm thấy rõ. Trong khi đó, người Mông Cổ tăng hơn gấp đôi!

Mông Cổ xưa

Mông Cổ có diện tích lớn hơn 4 lần Việt Nam, dân số khoảng gần 3 triệu người chủ yếu là nông dân, trong đó thủ đô Ulan-Bator chiếm tới 38% số người sinh sống. Đại đa số người Mông Cổ theo Phật giáo Tây Tạng (hơn 93 %), còn lại Shaman giáo 1,3%, Thiên chúa giáo 2%, Hồi giáo 4,5%.

Thống nhất các bộ lạc Turk-Mông Cổ, năm 1206 Thành Cát Tư Hãn thiết lập đế quốc Mông Cổ và trở nên hùng mạnh nhất thế giới sau các cuộc chinh phục suốt từ Á sang Âu. Ở Ba Lan quân Mông Cổ được gọi là giặc Tatar. Người Ba Lan ngày nay vẫn duy trì món ăn truyền thống có tên “Tatar” làm bằng thịt bò sống xay, trộn với lòng đỏ trứng gà và các loại gia vị, quết lên bánh mỳ, dùng khi uống bia, rượu. Hungary cũng bị quân Mông Cổ chiếm đóng và tàn phá nặng nề. Tôi không biết văn hoá Hungary có bị ảnh hưởng gì bởi sự chiếm đóng này không, nhưng món salami thịt ngựa của Hungary ngon nổi tiếng thế giới và tiếng Hungary chẳng giống ai!

Sau khi Thành Cát Tư Hãn chết (1227), các triều Hãn rạn nứt, tách ra thành các triều đại Ilkhanate ở Ba Tư, triều Chagatai ở Trung Á, Kim Trướng Hãn quốc ở địa phận nước Nga ngày nay, và triều Nhà Nguyên ở Trung Quốc.

Bị người Hán đánh bại, người Mông Cổ rút lui về nước và Nhà Nguyên tiếp tục tồn tại ở đó, được các nhà sử học hiện đại gọi là nhà Bắc Nguyên. Nhà Minh đánh chiếm Mông Cổ năm 1380 và năm 1388 đã giành được Karakorum (thủ đô Mông Cổ). Từ đây Mông Cổ về cơ bản nằm trong hệ thống chư hầu của Nhà Minh.

Vào thế kỷ 17 người Mông Cổ bị người Mãn Châu (Nữ Chân) tấn công. Năm 1636, Mông Cổ trở thành một phần của đế chế Mãn Thanh. Năm 1911 Nhà Mãn Thanh sụp đổ, Mông Cổ trở thành nước tự trị từ năm 1911 đến 1919.

Năm 1921, quân đội chống lại Bolshevik của người Nga do Ungern von Sternberg chỉ huy chiếm được thủ đô Ulan Bator và kiểm soát gần như cả nước, mở đầu cho cuộc nổi dậy chống lại Trung Quốc. Tháng 7 năm 1921 Hồng quân Liên Xô viện lý do giúp những người cách mạng đã mang quân chiếm đóng Ngoại Mông, đánh tan quân Ungern và quân Mông Cổ. Một chính phủ cộng sản được thiết lập, nhưng vẫn duy trì chế độ thần quyền và do Bogda Khan đứng đầu.

Năm 1924, sau cái chết của Bogda Khan, nước Cộng hòa Nhân dân Mông Cổ được thành lập, chịu sự kiểm soát chặt chẽ của Moscow, nhưng vẫn bị xem như một phần của Trung Quốc.

Trong những năm 1929-1932 nhà cầm quyền cộng sản đã thẳng tay sát hại tầng lớp quý tộc Mông Cổ, tập thể hoá nông dân, thanh lý các công ty nước ngoài và ngành tiểu thủ công. Năm 1937 hàng nghìn tăng lữ Phật giáo Mông Cổ bị giết, 750 tu viện bị phá huỷ hoàn toàn, chỉ còn sót lại 4. Chiến dịch Xô Viết hoá thực hiện đến mức thay cả chữ viết Mông Cổ bằng chữ Cyrillic vào năm 1941 và quốc hữu hoá còn tiếp diễn trong giai đoạn 1955-1959.

Sau 1945, nằm trong sự giằng kéo giữa Liên Xô và Trung Quốc, mãi đến năm 1961 Mông Cổ mới được Liên Hiệp Quốc thừa nhận tính hợp pháp quốc tế, nhưng vẫn chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của Liên Xô.

Mông Cổ lột xác

Nếu ai đó cho rằng hệ thống chính trị dân chủ, đa nguyên là phép thần có thể biến một đất nước trở nên thịnh vượng là suy nghĩ hoàn toàn nông cạn. Đây mới chỉ là một trong những yếu tố cơ bản để xây dựng một xã hội dân sự, cho phép các đảng phái chính trị, các tổ chức phi chính phủ cạnh tranh, chống lạm quyền, kiểm soát lẫn nhau, thông qua bầu cử tự do.

Mọi cuộc lột xác để có lớp da mới đều trải qua đau đớn, thậm chí nếu không biết lèo lái tốt, cải cách triệt để ngay từ đầu, thành quả của cách mạng có thể bị bỏ lỡ. Các nước cộng hoà Trung Á, thậm chí các nước Nga, Ukraine, Gruzia (Georgia) là những bài học nhãn tiền.

Từ một xã hội bị huỷ hoại, đặc biệt về đạo đức và tâm lý bởi chế độ cộng sản, một quốc gia thực hiện tiến trình dân chủ hoá, phát triển kinh tế, nhanh hay chậm phụ thuộc vào nhiều yếu tố quan trọng khác: lịch sử, văn hoá, vốn liếng, tài nguyên, xuất phát điểm của cơ sở hạ tầng, nền giáo dục, tính bền vững của các định chế dân chủ, v.v… Nhưng trên hết vẫn là yếu tố con người, tức là trí tuệ sáng tạo của dân tộc đó.

Năm 1991, sau khi Liên Xô sụp đổ, Mông Cổ bắt đầu tiến trình dân chủ hóa, cải tổ kinh tế, chính trị, chuyển sang chế độ đa nguyên, đa đảng với 18 chính đảng hoạt động, trong đó Đảng Nhân dân Cách mạng Mông Cổ là lớn nhất. Năm 1992, nước Nga rút toàn bộ quân đội ra khỏi lãnh thổ Mông Cổ.

Sau những cú sốc chuyển tiếp đầu thập niên 90, từ nền kinh tế phụ thuộc hoàn toàn vào Liên Xô và phe xã hội chủ nghĩa, sản xuất nội địa của Mông Cổ đã từ từ tăng lên. Trong năm 2003, lĩnh vực dịch vụ chiếm 58% GDP, với gần 1,5 triệu người tham gia. Tăng trưởng kinh tế ổn định từ năm 2002 ở tốc độ khoảng 7,5%.

Món nợ Liên Xô cũ 11 tỷ đôla quy từ đồng Rúp chuyển nhượng đã được chính phủ Mông Cổ thanh toán cho nước Nga trong năm 2004 với khoản chi trả 250 triệu đôla.

Người Mông Cổ tái lập tự do tôn giáo. Phật giáo Tây Tạng, tôn giáo phổ biến nhất bị đàn áp trong chế độ cộng sản, lại nổi lên trở thành tôn giáo có số tín đồ đông nhất. Các tôn giáo khác như Hồi giáo và Thiên Chúa giáo cũng phát triển nhanh. Số lượng tín đồ Thiên Chúa giáo chỉ từ 4 người trong năm 1989 đã lên khoảng 40 ngàn năm 2008.

Cơ cấu hệ thống là dân chủ nghị viện, đứng đầu nhà nước là tổng thống với nhiệm kỳ 4 năm. Ông Tsakhiagiin Elbegdorj, từng hai lần làm thủ tướng, thành viên của Đảng Dân Chủ, trúng cử tổng thống ngày 24/05/2009. Chính phủ hiện nay của Mông Cổ là chính phủ liên hiệp gồm nhiều đảng, Thủ tướng đương nhiệm là ông Batbold.

Trong thời kỳ cộng sản, nhà nước Mông Cổ kiểm soát chặt chẽ truyền thông và kiểm duyệt khắt khe xuất bản, không có báo chí tư nhân. Cùng với sự xây dựng và hoàn thiện chế độ dân chủ đa đảng, quyền tự do truyền thông được đặt lên hàng đầu. Luật mới về tự do báo chí, được soạn thảo với sự giúp đỡ của các Tổ chức phi chính phủ quốc tế ngày 28/8/1998, thông qua ngày 1/1/1999. Hiện Mông Cổ có khoảng 300 tờ báo in và các đài phát thanh, truyền hình.

Cũng từ năm 1990, các chỉ số y tế chính như tuổi thọ, tỷ lệ tử vong trẻ sơ sinh, tử vong trẻ em đã được cải thiện vững chắc.

Đối tác thương mại lớn nhất của Mông Cổ là Trung Quốc. Trong năm 2006, 68,4% xuất khẩu của Mông Cổ sang Trung Quốc, còn Trung Quốc cung cấp 29.8% nhập khẩu của Mông Cổ. Tuy nhiên, tỷ lệ này sẽ thay đổi trong một ngày gần đây trước sự cạnh tranh mạnh của các nước Nga, Nhật Bản, Nam Hàn, Úc, Canada, Hoa kỳ…

Mông Cổ với phép mầu và những điều lý thú

Mông Cổ bắt đầu lật trang sử mới.

Đất nước Mông Cổ hôm nay như chiếc nam châm khổng lồ thu hút các nhà đầu tư nước ngoài. Người ta đã phát hiện ra kho báu vô giá nằm dưới sa mạc mênh mông, khô cằn. Đó là đồng, than đá, uranium, sắt, vàng, và những kim loại quý hiếm nằm cuối bảng tuần hoàn Mendeleev mà thiếu nó con người không thể làm ra máy bay, xe hơi, máy tính hoặc điện thoại di động.

Đất đai Mông Cổ chứa ít nhất là 138 tỷ tấn hơn 80 nguyên tố dành cho sự phát triển công nghệ cao và kinh tế toàn cầu.

Hiện tại các nhà đầu tư tập trung ở phía nam, nơi có biên giới với Trung Quốc, dưới lòng đất là mỏ than cốc trải dài. Chính phủ Mông Cổ có lẽ phải đóng lại danh mục các công ty muốn vào khai thác. Đây là mỏ than cốc lớn nhất trên thế giới, trữ lượng khoảng 6,4 tỷ tấn, tính theo thời giá khoảng 1.100 tỷ đôla!

Kho báu của Mông Cổ xuất hiện làm giá trị sản xuất của ngành công nghiệp khai thác mỏ tăng vọt, 10 năm trước đây chưa quá 110 triệu đôla, trong năm qua đã đạt 2,4 tỷ đôla, và trong bốn năm tới sẽ tăng, như dự toán của chính phủ, lên 6,3 tỷ đôla.

Trên quốc gia rộng lớn này, ai may mắn tìm được mảnh đất với vàng, than, đồng, sau giấc ngủ lập tức trở thành triệu phú. Sớm hay muộn họ cũng sẽ tìm thấy vì các tập đoàn tư bản đua nhau cử đặc phái viên tới đề nghị mua lại hoặc liên doanh.

Trữ lượng 15 mỏ lớn nhất ước tính có khoảng 280 tấn vàng nguyên chất, 1,8 tỷ tấn đồng và 20 tỷ tấn than. Chỉ bấy nhiêu, đã cho con số 5 ngàn tỷ đôla, tương đương với hơn 750 năm tổng sản phẩm quốc nội hiện giờ! Trong khi đó, các phương tiện truyền thông hầu như mỗi ngày lại mang đến tin vui về những khám phá tiếp theo. Mới đây, gần làng Urt Baruun, nhà nghiên cứu Australia đã tìm thấy trữ lượng lớn quặng sắt. Theo ước tính của Quỹ Tiền tệ Quốc tế, tổng thu nhập tính theo đầu người trong năm 2018 sẽ tăng lên 8.000 đôla từ 2,3 ngàn hôm nay.

Sự bùng nổ kinh tế nhìn thấy rõ nhất ở các trung tâm mua sắm. Các cửa kính đều dán thông tin những thương hiệu Apple, Levi’s, Esprit, Ermenegildo Zegna, Hugo Boss, Burberry, Armani… sẽ sớm phục vụ khách hàng. Năm ngoái, doanh thu thương mại bán lẻ của Mông Cổ tăng hơn 23%, tới 650 tỷ Tugrik (tiền Mông Cổ), tương đương 515 triệu đôla. Với 3 triệu dân đây là con số không nhỏ.

Tâm lý của người Mông Cổ cũng thay đổi. Công ăn việc làm dường như không được coi trọng lắm (có lẽ vì cảm thấy đang ngồi trên đống của chăng?). Sở hữu nhà nước nhầm lẫn với sở hữu tư nhân là chuyện thường tình. Khổ nhất là chuyện hẹn giờ. Đặt ăn sáng ở khách sạn lúc 8 giờ sáng, nhân viên phục vụ với đôi mắt ngái ngủ có thể tới lúc 6 giờ 30, hoặc cũng có thể là 10 giờ sau khi đẫy giấc!

Đi tới các cuộc gặp gỡ bằng taxi hoặc xe hơi nhỏ sẽ mất đi sự tôn trọng của các doanh nghiệp Mông Cổ. Tốt nhất nên đi Toyota Land Cruiser đời mới, hay Lexus. Ngay cả điện thoại di động, máy chụp hình, iPhone hay BlackBerry… đều được tính thêm điểm. Quan trọng hơn, làm sao số điện thoại di động bắt đầu với 9911, là số dành cho giới doanh nghiệp tinh hoa. Để có những số tốt này, các nhà đầu tư phải chi trả số tiền tương đương với một chiếc xe hơi đã qua sử dụng. Không phải chỉ là vấn đề thời trang, mà vì không có số như thế, khả năng bắt máy của người cần nói chuyện gần như bằng zero!

Kết luận

Tương lai của Mông Cổ đang được nhìn qua lăng kính màu hồng, nhưng đất nước vẫn còn đứng trước nhiều thách thức và những vấn đề nghiêm trọng, như nạn tham nhũng và đời sống tại vùng nông thôn.

Tỷ lệ dân số dưới mức nghèo khổ mỗi năm tuy giảm dần nhưng vẫn cao, ước tính 35,6% năm 1998; 36,1% năm 2002 – 2003; 32,2% năm 2006.

Trong khi ở thủ đô Ulan Bato, xe hơi địa hình sang trọng chạy đầy đường, thì hơn một phần ba dân chúng ở các tỉnh thu nhập dưới 2 đô la mỗi ngày.

Về mặt chính thức, Mông Cổ có khoảng 39 ngàn người thất nghiệp, nhưng trong một đất nước với truyền thống du mục, con số thường bị giao động và khó xác định chính xác. Vào mùa đông giá lạnh, người ta đổ về các vùng ngoại ô của thủ đô. Khi ấm áp họ lại ra đi, rong ruổi trên những thảo nguyên để sống với cỏ hoa và săn bắt thú.

Nhà nước đang nỗ lực giải quyết chống nghèo đói bằng tiền thu được từ công nghiệp khai thác mỏ. Năm ngoái, chính phủ phân chia đồng đều cho mỗi công dân khoảng 300 đôla và thưởng hơn 200 đôla. Tuy nhiên số tiền thu được từ khai thác tài nguyên trong thời gian qua chỉ là phần nhỏ. Một sự phồn vinh không xa thực sự đang nằm ngay trước mắt người Mông Cổ.

Nhưng tất cả còn phụ thuộc vào sự sáng tạo và tài năng quản lý kho báu của nhân dân Mông Cổ. Tài nguyên không phải là vô tận, cho nên phải biết đầu tư sinh lãi, của ăn của để cho thế hệ mai sau, như mô hình của Na Uy.

Sau một năm nữa sẽ có bầu cử. Đây là cơ hội cho các đảng vận động cử tri bằng các chương trình chấn hưng kinh tế, xã hội và nâng cao mức sống toàn dân.

Một cuộc lột xác đau đớn nhưng đầy ý nghĩa. Sự may mắn không tự dưng mà đến. Bởi vì cũng trên mảnh đất này, với hơn 60 năm ngự trị, những người cộng sản Mông Cổ và các nước anh em trong khối xã hội chủ nghĩa đã nằm trên kho báu mà không hề biết. Vì sao? Câu trả lời thuộc về bạn đọc!

————————————-
Chú thích: Trong bài viết trích một số tư liệu lấy từ pl.wikipedia và phóng sự “Ulan-Bator Business, tức phép mầu kinh tế Mông Cổ” của nhà báo Ba Lan Marek Rabij đăng trên tuần báo “Newsweek”, ấn bản Ba Lan ngày 31/01/2011.

© 2011 Lê Diễn Đức – Radio Free Asia