Bình thơ Hàn Mặc Tử
ĐÂY THÔN VỸ DẠ
Hàn Mặc Tử
Sao anh không về chơi thôn Vỹ?
Nhìn nắng hàng cau nắng mới lên
Vườn ai mướt quá xanh như ngọc
Lá trúc che ngang mặt chữ điền.
Gió theo lối gió, mây đường mây
Dòng nước buồn thiu, hoa bắp lay
Thuyền ai đậu bến sông trăng đó
Có chở trăng về kịp tối nay.
Mơ khách đường xa, khách đường xa
Áo em trắng quá nhìn không ra
Ở đây sương khói mờ nhân ảnh
Ai biết tình ai có đậm đà?
Hàn Mặc Tử
(Rút trong tập “đau thương” – Thơ điên của HMT)
——————————————
Bài thơ được mở đầu với lời trách móc của người con gái. Lời trách ấy có lẽ do một hoàn cảnh gặp gỡ nào trước đó được thi nhân nhớ lại:
Sao anh không về chơi thôn Vỹ?
Câu mở đầu như thế giúp cho ý tưởng kiến thiết bài thơ thôn Vỹ gắn với nỗi nhớ người xưa được gợi lên trong kỷ niệm:
Nhìn nắng hàng cau nắng mới lên
Vườn ai mướt quá xanh như ngọc
Nghĩa là từ hàng cau đến cái nắng mới vào buổi sáng ấy, màu xanh của vườn cây đều là cảnh hiện trong hồi tưởng. Thôn Vỹ nói riêng cũng như mỗi làng quê Việt Nam nói chung: hàng cau thường đọng lại những ấn tượng sâu sắc, nhất là với những người khi đã phải xa quê. Ta cũng thấy ở trong thơ Nguyễn Bính từng viết:
Nhà tôi có một hàng cau liên phòng
Hàng cau dưới cái nắng mới buổi sớm thì trong mát, thanh thiên lắm! Cảnh quê cô đọng được hoà quyện vào mối tình đầu trong sáng, mơ mộng của thi nhân, dù mối tình với nàng Hoàng Cúc ấy chỉ đơn phương về phía Hàn Mặc Tử. Nhưng sự sâu lắng đã trở thành hoài niệm mãi trong cõi nhớ của ông, bởi thế màu xanh của lá cây trong vườn cũng lung linh mà “xanh như ngọc”…
Cảnh Thôn Vỹ Dạ
Như vậy “cảnh nhớ” ở ba câu đầu tuy chỉ là hồi tưởng nhưng lại xuất phát từ “cảnh có thực”! Sở dĩ tôi nhấn mạnh về chữ “thực” ở đây? vì chỉ đến câu thứ tư hình ảnh thơ đã có ý nghĩa tượng trưng:
Lá trúc che ngang mặt chữ điền.
“lá trúc” và “chữ điền” thuộc những ngôn từ mỹ học! Hình tượng cây trúc làm tượng trưng trong thơ HMT, ta còn thấy ở trong bài thơ Mùa Xuân Chín:
Thầm thĩ với ai ngồi dưới trúc
“trúc” là hình ảnh biểu tượng cho làng quê, còn “mặt chữ điền”: theo cách nói cổ nho là ví cho gương mặt nam nhi! Trong bài thơ này gương mặt chữ điền ấy để biểu tượng cho chính bản thân thi nhân. Hai chữ “che ngang” kia, nghĩa là thôn Vỹ với nhà thơ giờ đây chỉ còn ở trong kỷ niệm, nỗi nhớ… mãi mãi phải cách xa nên đã bị… “cắt ngang”!
Ngay trong bốn câu của khổ thơ đầu ta đã nhận thấy cấu trúc, tư duy thơ HMT theo cảm súc đã được thiết lập theo trình tự suy lý về nỗi cảnh mà lập thành tứ, để phát triển sâu hơn ở khổ thơ thứ hai khi nói đến tình duyên dang dở giữa hai người:
Gió theo lối gió, mây đường mây…
Ý là:
Em theo đường em, anh đường anh
Duyên phận đôi ta có thế thôi!
Tả cảnh nhưng chính để nói nỗi đời:
Dòng nước buồn thiu (tĩnh), hoa bắp lay (động)…
Cái (tĩnh) và (động) ấy chỉ để bộc lộ một cõi lòng, một tâm trạng cô đơn và buồn! Thi nhân ngồi nhớ người xưa, lòng ông lặng lờ buồn bã như dòng nước hắt hiu, nhưng trái tim ông vẫn bổi hổi, xốn xang như làn “hoa bắp lay”…
Thuyền ai đậu bến sông trăng đó
Có chở trăng về kịp tối nay?
Đây là hai câu thơ thần cảm – Hình ảnh thuyền và sông trăng theo cảm súc ùa vào trong thơ mà bật ra… làm cho tình thơ thêm rộng rãi, rung rinh, nỗi thơ càng mênh mang, da diết.
Xin nói thêm, cảnh thuyền và sông trăng ở đây theo như một số nhà bình luận: Người thì cho đó là cảnh trong một bức ảnh về Huế mà nàng Hoàng Cúc đã gửi tặng thi nhân khi đang lâm bệnh phải điều trị ở Gành Ráng, Qui Nhơn. Nhưng cũng có người lại nói rằng nàng Hoàng Cúc đã gửi tặng thi nhân tấm ảnh mặc áo dài trắng?… chứ không phải là phiến cảnh “thuyền” và “sông trăng” đó. Nếu vậy thì cảnh trong thơ chỉ là cảnh mà thi nhân nhớ lại nơi thôn Vỹ chăng? – Cũng chưa thật ngã ngũ về hướng nào.
Nhưng tóm lại cảnh của hai khổ thơ đầu ấy là cảnh thuộc về trí tưởng, dù là vào buổi sớm dưới hàng cau hay trong một đêm trăng trên sông nước. Trong bài bình của nhà bình thơ Vũ Quần Phương, đến đây có nhận xét rằng:
“Bốn câu đoạn hai không có liên hệ gì về chi tiết với đoạn một… thoáng nhìn bài thơ có vẻ đầu Ngô mình Sở…”, (hay là) “Những ý thơ rất xa nhau về ý nghĩa hoá ra lại vẫn có chỗ liền nhau…” và nhà bình thơ cho rằng “chỗ liền nhau ấy trong thơ HMT chỉ là nhờ vào tâm trạng súc cảm”…
Theo tôi: HMT là một thi nhân viết thơ bằng nội tâm theo tư duy thế giới trong, súc cảm chỉ làm đà cho mạch thơ, hơi thơ tuôn chảy… còn ý tứ thường được diễn tả rất mạch lạc, rõ ràng. Mượn cảnh làm biểu tượng để diễn đạt nỗi tình thơ – Đoạn thơ thứ hai ấy cần phải hiểu sâu sắc bằng thế giới bên trong như đã bình trên, mới thấy cảm súc về ý tứ của bài thơ Đây Thôn Vỹ Dạ hoàn toàn liên kết chặt chẽ với nhau, từ đoạn thơ đầu tiên cho đến đoạn cuối cùng. Đấy chính là cốt lõi để tạo ra thi phẩm của ông. Đây thôn Vỹ Dạ là một tuyệt tác thi ca! Nếu cho rằng đoạn thơ thứ hai chỉ là để tả cảnh buồn mênh mang… thì sẽ không thấy hết được cái hay và sâu sắc của bài thơ!
Tôi xin bình sang khổ thơ thứ ba:
Mơ khách đường xa, khách đường xa
Áo em trắng quá nhìn không ra
Ở đây sương khói mờ nhân ảnh
Ai biết tình ai có đậm đà?
Như đã nói mối tình giữa HMT với nàng Hoàng Cúc chỉ là một mối tình đơn phương về phía thi nhân, có thể nàng không hay biết về tình yêu của chàng? Hơn nữa trong lễ giáo phong kiến thời ấy, giữa gia đình thi nhân với gia đình nàng còn có một khoảng cách về đẳng cấp xã hội. Hoàng Cúc thuộc gia đình một quan lại, còn HMT là gia đình lớp bình dân. Ông vốn tính lại rụt rè, hay bẽn lẽn, yêu tha thiết mà chỉ dám đứng từ xa chiêm ngưỡng người đẹp như trong mộng… rồi thương thầm, nhớ trộm. Thi nhân đã dồn hết tình yêu của mình vào thơ ca… sáng tác cả một tập, gọi là tập “gái quê” để tặng nàng!
Giờ đây thì cả cái mối tình đơn phương ấy cũng đang trôi vào dĩ vãng. Thi nhân lâm bệnh nặng phải sống cách ly, sự ngăn trở giữa hai người càng xa hơn. Nên trong bài thơ nói về người yêu mà thi nhân lại dùng chữ “khách” là vì thế! Ông mơ về nàng dẫu tình thì sâu nặng… mà vẫn như mơ về một người khách lạ…
- Nàng Hoàng Cúc
Hình ảnh: Áo em trắng quá…/ – Hẳn là màu áo trắng của nàng Hoàng Cúc thường mặc phải gây ấn tượng trong trí nhớ của HMT hơn các màu áo khác! Nhưng màu áo trắng ở đây còn là ảnh ảo, khi thi nhân mơ tưởng người đẹp ở trong trăng… Màu trăng ấy thường hay thấy trong thơ HMT:
Người trăng ăn vận toàn trăng cả…
Còn tại sao “áo em trắng quá” mà lại “nhìn không ra”? Ý là: Mối tình ấy đã cách biệt, giờ đây khoảng cách giữa hai người xa vời như người khách lạ qua đường. Còn cảnh tượng:
Ở đây sương khói mờ nhân ảnh
Đó là cảnh thực của nơi Ông đang sống và chữa bệnh… hiu quạnh, khói sương heo hút ở Gành Ráng, Qui Nhơn. Nhưng đồng thời cũng để nói lên trong cảnh ngộ của Người về thân phận “mịt mờ nhân ảnh”. Tâm trạng Ông đang rơi vào trong vực thẳm trước sự quên lãng của người đời. Lòng ông càng da diết mà hỏi:
Ai biết tình ai có đậm đà?
Tiếng “ai” bộc lộ một tâm trạng vẫn rất tha thiết của Ông: Liệu nàng còn nhớ đến ta chăng? Cái tâm trạng xa xót ai oán ấy, ông cũng đã từng bộc lộ nhiều lần khác:
Một mai kia ở bên khe nước ngọc
Với sao sương, anh nằm chết như trăng
Không tìm thấy nàng tiên mô đến khóc
Đến hôn anh và rửa vết thương tâm!
“Đây thôn Vỹ Dạ” là một bài thơ được dệt thành một bức tranh trong mộng, không gian đa sắc đa chiều, đan xen giữa hiện tại và kí ức. Ý, tình khúc triết, sâu xa. Dù rằng tình thơ được rút trong tập “thơ điên”, nhưng nó không những không phải là thơ điên mà còn là một tình thơ đằm thắm chứa chan, trái tim của nhà thơ đã thấm đầy huyết lệ!
© Phạm Ngọc Thái
© Đàn Chim Việt
Tôi không biết Hàn Mặc Tử, vì thời tôi sinh ra thì ông đã mất với một căn bệnh hiểm nghèo, mà thời đó giới y học vô phương cứu chữa .Có một lần tôi đến PHAN THIẾT thời” đêm trước đổi mới ” …Cái đêm hôm ấy đêm gì ? .Hoàn cảnh cuộc sống lúc bấy giờ ở đâu cũng bo bo ,sắn lát vì ở Miền Nam trong thời kỳ ( CTCTN ) … thời gian này đường Phan Thiết – Mũi Né lúc đó phương tiện đi lại phần nhiều bằng xe ngựa ,xe thồ chỉ có vài ba chiếc xe 4 bánh chạy than chở khách , tôi đạp chiếc xe đạp cà tàng định lên lầu ông Hoàng , nhưng cũng không lên nỗi vì dốc đứng và chiếc xe đạp bị trật sên , người dân Phan thiết cho tôi biết địa danh naỳ là nơi gắn liền với số phận HMT ,nơi đó cũng là nơi một thời mà cuộc sống của HMT đi về từ SÀI GÒN – PHAN THIẾT và ông cũng có một mối tình với một người thiếu nữ với tên gọi Mộng Cầm ,đã gắn liền với bài hát HMT ….Nỗi tiếng một thời và cũng buồn thương cho nhà thơ yểu mệnh , một thân phận con người HMT tài hoa bạc mệnh này .
BẢN CHẤT CỦA THI CA
Không phải mọi nhà thơ tiền chiến tôi đều thích. Không phải mọi bài thơ tiền chiến tôi đều thích. Riêng Hàn Mạc Tử, không phải bài thơ nào của ông tôi cũng thích. Nhưng đặc phải nói, tôi thích nhất bài thơ “Đây thôn Vĩ dạ” của ông. Theo tôi đây có lẽ là bài thơ xuất sắc và tiêu biểu nhất của Hàn Mạc Tử. Mà theo tôi, bài Đây thôn Vĩ dạ cũng có thể được xem như một trong những án thi ca hay nhất hay tiêu biểu nhất của của thi ca trong nền văn học Việt Nam. Một bài thơ hoàn toàn hồn nhiên, tươi trẻ, mộc mạc, trong sáng, nhưng rất nên thơ và cũng rất lãng mạn, chính là thế đấy. Bài thơ chỉ rất ngắn và gồm có ba khổ, không có gì phức tạp, nhưng thật sâu xa và phong phú trên nhiều khía cạnh hay bình diện, nên quả thật là một bài thơ rất xuất sắc hay rất xuất thần.
Trong khổ thứ nhất : Sao anh không về chơi thôn Vỹ / Nhìn nắng hàng cau nắng mới lên / Vườn ai mượt quá xanh như ngọc / Lá trúc che ngang mặt chữ điền. Chỉ bốn câu thơ giản dị như thế nhưng thật xuất sắc vô cùng. Xuất sắc từ thi từ, thi tứ, hình ảnh, cho đến tiết tấu âm điệu, hay nói tổng quát chính là hồn thơ. Bút pháp thi vị nhất ở đây chính là : nhìn nắng hàng cau nắng mới lên. Nắng hàng cau là một khái niệm ghép rất tuyệt. Lại là nắng mới lên, ý nghĩa hoàn toàn phong phú. Khái niệm mượt quá và khái niệm xanh như ngọc quả là hai hình ảnh hay hình tượng tuyệt vời, được lồng ghép và kết nối cùng nhau. Lá trúc che ngang mặt chữ điền. Một hình tượng rất thơ, rất mộng, và cũng thật sự rất Huế. Lá trúc che ngang. Đây là một lá hay nhiều lá, tức cành trúc nhỏ. Thơ là sức tưởng tượng chính là như vậy. Ý tưởng che ngang vừa nói khía cạnh tự nhiên vừa nói khía cạnh tâm lý, tức ý nghĩa tâm hồn. Một đoạn thơ như vậy nhưng quả là một đoạn nhạc, một nét họa, một bức tranh đồng quê và con người thật sự.
Khổ thứ hai : Gió theo lối gió, mây đường mây / Dòng nước buồn thiu hoa bắp lay / Thuyền ai đậu bến sông trăng đó / Có chở trăng về kịp tối nay. Khổ thứ hai gần như không ăn nhập gì với khổ thứ nhất. Nhưng đó chính là sự phiêu lưu hồn thơ của tác giả. Vì đây không phải như một bài văn tả cảnh hay tả tình đầy đủ, hoàn chỉnh, lô-gích chặt chẽ, mà chỉ là tứ thơ hoàn toàn phiêu bồng, phóng túng, tự do, cảm hứng bất thần của nhà thơ. Khác khái niệm hay hình ảnh như gió, mây; dòng nước buồn, hoa bắp lay; thuyền đậu bến và sông trăng, vừa liên kết vừa gián cách lẫn nhau, như có cái gì đó lạ lùng, xa vắng, mà cũng thật gần gủi, diệu kỳ. Ý thơ có chỡ trăng về kịp tối nay, đó chính là tâm lý hay tâm trạng
chủ đạo của nhà thơ Hàn Mạc Tử. Đó như một điều khắc khoải, một ray rức, một ước mơ nồng đượm của riêng ông.
Khổ thứ ba : Mơ khách đường xa, khách đường xa / Áo em trắng quá nhìn không ra / Ở đây sương khói mờ nhân ảnh / Ai biết tình ai có đậm đà. Điệp ngữ đường xa, đường xa, chẳng khác một luyến láy trong điệu nhác. Máu trắng qua nhìn không ra, thật là đầy chất thơ, chất trữ tình, hình tượng và lãng mạn. Ý niệm sương khói mờ nhân ảnh, vừa rất hiện thực lại vừa rất phiêu bồng, xa xôi. Ai biết tình ai có đậm đà, đó là niềm khắc khoải mà cũng hết sức da diết về tình ái, một dấu hỏi, một vấn nạn về tình yêu rất cô đơn mà cũng rất sâu sắc, chứa chan.
Nói tóm lại, đây thật là một bài thơ mang đầy bản chất thơ của nhà thơ đầy tài hoa Hàn Mạc Tử. Thơ như vậy chẳng cứ là thơ tình, thơ cảnh vật, thơ tình cảm, xúc cảm, thơ tư duy hay thơ thế sự. Bất kỳ bản thân gì, nhưng nếu nội dung và hình thức hay đều là thơ hay, thơ hấp dẫn, và thơ có giá trị. Thơ không giống văn chính là như thế. Văn có thể cần mạch lạc nhưng thơ thì không cần như thế. Bởi thơ là bay bổng, là hòa trộn, là nhập thân, là sự phát tiết tự nhiên mà không phải sự bố trí, bố cục, sắp xếp theo kiểu cứng nhắc hoặc hình thức bề ngoài. Nói khác đi, thơ chính là nhạc điệu của tâm hồn. Nhà thơ không phải làm thơ mà sống với thơ. Thơ là hơi thở của hình ảnh, là nhịp đập của tứ thơ, thơ chính là sự hòa điệu giữa ngôn từ, tâm hồn và sự vật, chính là như thế. Thơ chính là nhạc tính, nhưng nhạc tính không phải hoàn toàn là thơ, sự khác nhau giữa thơ và nhạc cũng chính là như vậy.
Non Ngàn Võ Hưng Thanh
(06/3/12)